Քույր և եղբայր

Մի հինգ տարի առաջ ինձ բարկացրել էր որոշ մարդկանց՝ հիմարության մեջ համառելը։ Ես իմ այդ բարկության տվայտանքների մեջ էի, երբ միտքս հանկարծ պայծառացավ ու փառահեղ լեզվական հայտնագործություն արեց։ Այդ պահին նաև Մուսան երկնքից թռավ-եկավ և օգնեց այդ հայտնագործությանը բանաստեղծական շնորհք հագցնելու։ Այսօր ինչ-որ մարդիկ ինձ ստիպեցին հիշել ու դարակներից հանել իմ այդ հայտնագործությունը... Բայց ասե՛ք, որ ես սխալվում եմ ։))))

Քույր և եղբայր

Հիմարն ու Համառը քույր են և եղբայր:
Եվ համահայր են, և համամայր:
Նույն հորից սերվել,
Նույն կաթն են կերել:
Երկուսն էլ ունեն նույն Հ ոտքերը,
Երկուսն էլ ունեն նույն Մ իրանը,
Երկուսն էլ ունեն նույն վանկ-հասակը,
Երկուսն էլ ունեն նույն ar գլուխը,
Բայց քանի որ ՀԻմարի սեռն ի-գական է,
ՀԱմառինը` ա-րական,
Հիմարի Ր-ն նուրբ է,
Համառինը` կոպտաձայն:
Ահա սա՛ է պատճառը,
Որ ուր գտնվում է Հիմարը,
Նրա կողքին, շատ հաճախ,
Հայտնվում է Համառը։

Արևմտահայերեն երկերի հրատարակության և ավանդական ուղղագրության հարցեր

Խորհրդային շրջանում արևմտահայ հեղինակների երկերը, ինչպես գիտենք, Հայաստանում հրատարակվում էին աբեղյանասևակյան ուղղագրությամբ, իսկ անկախությունից ի վեր միտում կա դրանք հրատարակելու հենց ավանդական ուղղագրությամբ: Ես գտնում եմ, որ, այո՛, գոնե արևմտահայ գրականությունն ու տեքստերը պիտի ավանդական ուղղագրությամբ հրատարակվեն: Բայց կան սրա հետ կապված խնդիրներ: Ես այստեղ կփորձեմ անդրադառնալ դրանց:

Արևմտահայերենը պետք է ավանդական ուղղագրությամբ մատուցվի, այսինքն՝ այն ուղղագրությամբ, որով հեղինակներն իրենք ստեղծագործել ու ստեղծագործում են, միայն թե մի խնդիր է իսկապես լավ սրբագրիչ գտնելը։ Հայաստանում (սփյուռքում նմանապես) ավանդական ուղղագրությանը լիովին տիրապետողները քիչ են։ Անգամ այն մշտապես գործածողները շարունակ ինչ-որ բառեր սխալ են գրում։ Վերջերս հաճախ եմ տեսնում թե՛ լրագրային հոդվածներում, թե՛ սոցիալական ցանցերում հրապարակվող գրառումներում «յաւակնել(իլ)»-ի փոխարեն «հաւակնել» սխալ ձևը, «տեսահոլովակ»-ի փոխարեն «տեսայոլովակ» (այստեղ «յոլով» արմատը չէ, այլ «հոլով», ուստի պիտի գրվի «տեսահոլովակ»), «հայեացք»-ի փոխարեն «հայացք», «ամենա»-ի փոխարեն «ամէնա» ևն: Չգիտեմ ով ինչպես, ես, եթե ընտրելու լինեմ, նախընտրում եմ կարդալ անսխալ աբեղյանասևակյան ուղղագրությամբ, քան սխալաշատ ավանդական ուղղագրությամբ:

Մի ուրիշ խնդիր է հետևյալը: Եթե արևմտահայերեն տեքստերը հրատարակվում են առաջին անգամ, և դրանք ձեռագրից վերծանում ու մուտքագրում են արևելահայերը, ապա վերջիններս հաճախ չեն տարբերում «ի» և «ե» խոնարհման բայերի վերջավորությունները և «ի» խոնարհիչի փոխարեն «ե» են գրում կամ «ե»-ի փոխարեն անհարկի «ի», և սա արևմտահայերեն իմացողի համար աչք ծակող անգրագիտություն է։ Օրինակ՝ ամեն անգամ, որ «Ֆեյսբուքում» տեսնում եմ Լեռ Կամսարի՝ վաղ շրջանի արևմտահայերեն տեքստերը, որ այս նույն խնդիրն ունեն, տխրում եմ՝ ցանկանալով ճշտել՝ արդյո՞ք հենց այս տեսքով էլ դրանք պիտի հրատարակվեն, թե մի հմուտ լեզվագետ պիտի շտկի տեղ գտած սխալները, բայց միշտ անհարմար եմ զգում գրել այս մասին, որպեսզի գրածս քննադատություն չընկալվի:

Ուղղագրակետադրական կանոններին ու սկզբունքներին հետևելու լավ մոտեցում

Քանի որ մեզանում տարածված է հայերենում առկա վիճելի ուղղագրակետադրական հարցերի քննարկման ժամանակ հիմնվել մեկ-երկու ձեռնարկի (կամ ձեռնարկների մի մասի) վրա՝ անտեսելով մնացածը, այսինքն՝ միայն մեկ կանոն է սովորաբար ներկայացվում իբրև ընդունելի տարբերակ՝ բացառելով ընտրության հնարավորությունը, ես կարծում եմ՝ ճիշտ կլինի, որ մենք այս հարցում որդեգրենք նմանատիպ խնդիրները լուծելու անգլերենի մոտեցումը։

Անգլերենի համար (որպես օրինակ վերցնենք միայն ամերիկյան անգլերենը) կան մեկից ավելի հեղինակավոր լեզվաոճական ուղեցույցներ, որոնք կարգավորում են անգլերենի ուղղագրակետադրական և այլ բնույթի լեզվական հարցերը։ Կախված նրանից, թե դու որ լեզվաոճական ուղեցույցին ես հետևում՝ միևնույն բառը անգլերենում կարող ես տարբեր ձևով գրել (ենթադրենք՝ գծիկով կամ առանց գծիկի, միասին կամ առանձին գրվող բաղադրիչներով) և միևնույն քերականական դեպքը կարող ես տարբեր ձևով կետադրել։ Այսինքն՝ մարդիկ ունեն ընտրության հնարավորություն։ Ամբողջ ամերիկյան հասարակությունը պարտավոր չէ վիճելի և իրականում երկրորդական կարևորություն ունեցող հարցերի վերաբերյալ միայն մեկ կանոնի կամ սկզբունքի հետևել։ Ուստի մի մարդ կամ կազմակերպություն կարող է հետևել, ասենք, Չիկագոյի ուղեցույցին, մի ուրիշը՝ «Ասոշիեյթիդ Պրեսի» ուղեցույցին, երրորդը՝ Գրեգի ձեռնարկին, չորրորդը՝ Ամերիկայի ժամանակակից լեզվաբանական ընկերակցության ուղեցույցին և այլն։ Խմբագիր ու սրբագրիչ ընդունելիս էլ սովորաբար ասում են՝ մեր կազմակերպությունն այսինչ ուղեցույցին է հետևում, և խմբագիրը կամ սրբագրիչն իր աշխատանքում պետք է առաջնորդվի դրանով։ Միայն թե միշտ նշվում է, որ ինչ ուղեցույցի էլ հետևում ես, եղիր հետևողական, այսինքն՝ այնպես չլինի, որ մի տեղ մի ձևով գրես նույն բառը կամ կետադրես, մի ուրիշ տեղ՝ մի ուրիշ ձևով։

Մի քանի խոսք՝ մեր օրհներգի մասին

Որոշ ժամանակ առաջ մեր պետական օրհներգի մեղեդին էր քննարկվում, և իբրև ամոթ ու խայտառակություն էր համարվում այն, որ այդ մեղեդին նույնանում է մի ռուս կոմպոզիտորի մի ստեղծագործության մի հատվածի մեղեդու հետ, այսինքն՝ ամենայն հավանականությամբ, հենց այդ օտար մեղեդին է գործածվել Նալբանդյանի ստեղծագործության համար, թեև չի բացառվում, որ ընդամենը մեղեդիների համընկման հետ գործ ունենք։ Այսօր քննադատվում են նաև օրհներգի բառերը՝ իբրև պետության օրհներգին չսազող խոսքեր։ Եվ ոմանք կարծում են, որ պետք է մեր օրհներգը փոխվի, քանի որ սա շատ կարևոր է մեր ազգի ու պետության համար։ Ուստի գրածս վերաբերում է բոլոր նրանց, ովքեր մտածում են, թե անհարմար բառերով կամ մեղեդիով օրհներգ փոխելն իրոք շատ կարևոր է լավ պետություն ունենալու համար։

Հայերիս մեծ մասը, կարծում եմ, կերազեր այսօր ապրել այնպիսի հզոր ու բարեկեցիկ պետության մեջ, ինչպիսին կարողացավ Իսրայելը ստեղծել։ Եվ այդ պետության կայացմանը չխանգարեց Իսրայելի՝ մեր օրհներգից էլ «անկապ» օրհներգը, որը նույնպես, ինչպես մերը, օտար մեղեդի ունի (իտալական մի հին երգի մեղեդի է, և հրեաները սա չեն թաքցնում), գրվել է 19-րդ դարում բոլորովին այլ նպատակներով և իբրև այլ կառույցի համար օրհներգ, և խոսքերն էլ բացարձակապես չեն պատշաճում պետական օրհներգին և արդեն պետականություն ունեցող մի ժողովրդի։ Թեև սկզբնական բառերը հրեաներն էլ են մի փոքր փոխել, բայց միևնույն է, բովանդակությունն առանձնապես չի փոխվել։ Այդ օրհներգի մեղեդին նույնպես խիստ անհարմար է պետության օրհներգ լինելու համար, քանի որ կարծես քնարական ստեղծագործության մեղեդի լինի։ Բայց, զարմանալիորեն, այդ օրհներգը, որ Իսրայելի պետության հիմնումից ի վեր գործածվում էր իբրև Իսրայելի օրհներգ, սակայն պաշտոնապես ընդունված չէր, 2004-ին պաշտոնապես ընդունվեց իբրև Իսրայել պետության օրհներգ։ Կարելի էր զարմանալ հրեաների խելքի վրա, կարող էին մի ուրիշ՝ ավելի լավ բան մտածել։ Բայց չէ՛, հենց ա՛յդ օրհներգն էր, որ պատմություն ուներ, պատմությամբ ասես նվիրագործված լիներ։

Հիմա մերն էլ, լավն է, թե վատը, պատմություն ունի. այն եղել է մեր առաջին հանրապետության օրհներգը, նրա վերջին բառերը նշանաբանի պես գործածվել են հայերի կողմից նույնիսկ մինչև առաջին հանրապետության հաստատումը։ Այս երգը սփյուռքում երկար տարիներ շարունակել են երգել իբրև Հայաստանի Հանրապետության օրհներգ։ Այս երգը հենց սրանով էլ դառնում է նվիրական, և նրա ո՛չ խոսքերը, ո՛չ էլ օտար մեղեդին բացարձակապես չեն խանգարում մեր պետության կայացմանն ու հզորացմանը։

Ինչպես բացել Ակադեմիայի գրադարանի՝ վերջին օրերին չբացվող գրքերը

Հավանաբար նկատել եք, որ արդեն մեկ շաբաթ է, եթե ոչ՝ ավելի, որ Ակադեմիայի գրադարանի կայքում տեղադրված այն գրքերը, որոնց հասցեները սկսվում են serials.flib.sci.am-ով, չեն բացվում։ Ի՞նչ անել։


Եթե գիրքն ընթերցիչով չի բացվում, գրքի pdf տարբերակը բացելու համար կատարեք հետևյալ փոփոխությունը հասցեում. հասցեի վերջից՝ /book/ մասից հետո, ջնջեք ինչ որ կա և փոխարենը գրեք Binder1.pdf (Binder-ը՝ անպայման մեծատառով)։

Օրինակ՝http://serials.flib.sci.am/Founders/Acharyan%20LQ1/book/index.html#page/1/mode/2up

Այս հասցեն պիտի դառնա՝
http://serials.flib.sci.am/Founders/Acharyan%20LQ1/book/Binder1.pdf

Բարի վայելո՛ւմ։

Archive.org-ի գրքերի ներկառուցման (embedding) փորձեր

Մեկ էջով։

 

Երկու էջով. հղումը տանում է ընթերցիչի էջ 21։

Եթե մոգ լինեի...

Եթե ես մոգ լինեի, մի խորհրդանշական մեծ մեդալ կպատրաստեի և այն կախաղան կբարձրացնեի, վրան մի քանի բուռ լաց կլինեի, հետո մեդալը կտանեի-կթաղեի՝ ինչ-որ կախարդական մաղթանքներ գռմռալով, գերեզմանը կկնքեի, որ մեդալոսկորներն անշարժ մնային ու հանկարծ կնքված գերեզմանից դուրս չպրծնեին երբեք, տապանաքար կդնեի, տապանաքարին կգրեի. «Աստ հանգչի մեդալն ունայնութեան, սնափառութեան, այլախաբութեան եւ ինքնախաբէութեան»։ Կասեի՝ օղորմի, ու հանգիստ շունչ քաշելով՝ կհեռանայի։

Եթե ես մոգ լինեի, մի խորհրդանշական փոքրիկ գիրք կպատրաստեի, կազմին կգրեի «գիտական թեզ», կդնեի գլխիս, կտանեի գերեզմանոց, գլխիցս կիջեցնեի, սև ագռավներին կկանչեի՝ հատուկ խունկ փչելով ու կախարդական մաղթանքներ երգելով, ագռավների լուրջ ու գիտնական հայացքների ներքո խնկի կրակվող ածխից կլցնեի գրքի վրա, կայրեի, մոխիրը կթաղեի, տապանաքար կդնեի, վրան կգրեի. «Աստ հանգչի թեզն ունայնութեան, սնափառութեան, յիմարաբանութեան, գողութեան եւ ընչասիրութեան»։ Կասեի՝ օղորմի, ու հանգիստ շունչ քաշելով՝ կհեռանայի։

Եթե ես մոգ լինեի, թեզը հողին հանձնելու հաջորդ օրը կկազմակերպեի նաև թեզի անբաժան ընկերոջ՝ գիտական կոչումի թաղումը։ Նույն հանդիսավորությամբ, նույն լրջությամբ։ Տապանաքարին կգրեի. «Աստ հանգչի կոչումն յանուրեքութիւն»։ Կասեի՝ օղորմի, ու հանգիստ շունչ քաշելով՝ կհեռանայի։

Եթե ես մոգ լինեի, կգնայի լայնարձակ մի դաշտ, այն ժամանակ, երբ քամին մեղմորեն շնչում է ականջիս, արևն էլ՝ մեղմորեն զարկում դեմքիս, խոր շունչ կքաշեի, կծնկեի անուշաբույր խոտին և սրտի թրթիռով առջևս կդնեի հետս տարած մեծ կապոցը։ Մի երկու կախարդական մաղթանք կասեի կապոցի վրա և  ապա այն կբացեի, ձեռքերիս մեջ առնելով՝ հատ-հատ կհամբուրեի գույնզգույն թռչնիկներին և համբուրելուց հետո նրանց բաց կթողնեի երկրի չորս կողմերը։ Թռչուններից մեկի վզից կապված կլիներ «որոնում» պիտակը, մյուսի վզից՝ «հարցասիրություն» պիտակը, երրորդի՝ «անշահախնդրությունը», չորրորդի՝ «ինքնամոռացությունը», հինգերորդի՝ «ուսումնատենչությունը», վեցերորդի՝ «ուսումնասիրությունը», յոթերորդի՝ «գիտությունը», ութերորդի՝ «ստեղծարարությունը», իններորդի՝ «աշխատասիրությունը», տասներորդի՝ «բարի նպատակը», տասնմեկերորդի՝ «բազմապատիկ բարի պտուղները», իսկ տասներկուերորդի՝ «երանությունը»։ Կասեի՝ բարի, հաջողակ և մշտակա՜ն թռիչք ձեզ, թռչնիկներ, ու հանգիստ շունչ քաշելով՝ կհեռանայի։

TagSpaces

Մեկ ամիս առաջ թարգմանեցինք-հայացրինք ևս մեկ շատ օգտակար ծրագիր՝ TagSpaces-ը, որն ունի նաև դիտարկիչային հավելված (Ֆայերֆոքսի և Քրոմի համար)։ Անկախ նրանից, թե որ լեզվով կգործածենք TagSpaces-ը՝ այն մեզ՝ գրասերներիս ու ընթերցասերներիս համար պետքական է։ Այն ստեղծված է բոլոր երեք հիմնական օպերացիոն համակարգերի համար, ինչպես նաև Անդրոիդի և Այ-ֆոնի։

Ի՞նչ է TagSpaces-ը։ Առաջին հերթին՝ նիշքակառավարիչ։ Բայց ո՛չ միայն։ Այն նաև խմբագրիչ է, ընթերցիչ, անգամ նվագարկիչ։ Հերթով բացատրեմ այս ծրագրի որոշ հնարավորություններ։

Ծրագրի ներսում ավելացնում ենք մեր համակարգչում գտնվող այն պանակները, որ ցանկանում ենք։ Ենթադրենք՝ ավելացրել ենք մեր գրադարանի մեծ պանակը (օրինակ՝ իմ այդ պանակը 35 գբ ծավալ ունի, և արդեն պարզ է, չէ՞, թե որքան ենթապանակներ ու նիշքեր պիտի ունենա), ավելացրել ենք նաև երաժշտական նիշքեր պարունակող պանակը, նաև նկարների։ Այս բոլոր նիշքերը կարող ենք հեշտությամբ կազմակերպել զանազան գույների և գրություններով պիտակներով (tags)` օրինակ՝ նշելու համար տարբեր ժանրերի գրքերը, արդեն ընթերցվածները կամ ընթերցման ենթակաները և այլն։ Բացի դրանից, կարող ենք, առանց արտաքին ընթերցիչ ծրագիր բացելու, շատ ավելի արագ, կարելի է ասել՝ վայրկենապես, հերթով բացել մեր բոլոր pdf նիշքերը՝ նախադիտման համար։ Նախադիտումն էլ իրականում ամբողջական pdf-ներն է բացում, ոչ թե միայն առաջին էջը։ Իմ համակարգչում TagSpaces-ը pdf նիշքերն ավելի արագ է բացում, քան համապատասխան ընթերցիչ ծրագրերը։ Սա շատ հարմար է, երբ գիրք ես որոնում և միայն նիշքերի վերնագրերով չես հասկանում, թե որն ինչ է։ Ծրագրի ներսում մի կողմում բացվող նիշքերը կարելի է ընդարձակել և նաև մեծ չափով նորմալ դիտել։

Նամակ դառնացած սրտերից

Գրահավաքը նամակ է ստացել Կառլից, Տականքից, Գրանտակերից, Թուրքերի ջրաղացից և Ադրբեջանցիների ջրաղացից։ Նամակը ներկայացնում ենք առանց կրճատման և խմբագրման՝ համաձայն նամակագիրների խնդրանքի։

Հարգելի Գրահավաք, երկար մտածելուց ու տատամսելուց հետո վերջապես որոշեցինք դիմել Ձեզ, քանի որ տեսանք, որ Դուք անկեղծորեն սիրում եք հայոց բազմադարյան պերճ լեզուն։

Խնդրում ենք օգնել մեզ և դառնալ մեր խոսափողը։ Շատ աննշան հույս ունենք, որ հայերի մի ստվար զանգված միփոքրգուցեայնուամենայնիվ սթափվի և, զարգացնելով իր աղքատիկ երևակայությունը, լեզվական բազմազան հնարքներ գործածի՝ մի քանի չարչրկված ու արդեն մաշմշված հնարքների փոխարեն։

Մենք արդեն զզվել ենք հայ ժողովրդի կողմից դաժան շահագործման ենթարկվելուց ու անվերջ բռնաբարվելուց (ներողություն ճշմարտությունն այսպես անկեղծորեն ներկայացնելու համար)։

Ոսկեբերանը և սև գույնի զգեստները

Համացանցում կան Հովհան Ոսկեբերանի գրաբարյան թարգմանությունների հրատարակությունների թվայնացված բազմաթիվ օրինակներ, հատկապես մեր Ակադեմիայի գրադարանի կայքի շտեմարաններում։ Նրա գործերի՝ համացանցում առկա հայերեն թարգմանությունների ցուցակը կարող եք տեսնել այստեղ։

Ազգությամբ ասորի, բայց հունարենով ստեղծագործած Ոսկեբերանն ապրել է Դ-Ե դարերում, եղել սկզբում Անտիոքի հոգևոր սպասավոր, հետո Կոստանդնուպոլսի արքեպիսկոպոս կամ հայրապետ։ Քարոզել կամ գրել է բազմաթիվ ճառեր, հատկապես սուրբգրային մեկնություններ։ Նրա գործերի մեծ մասը թարգմանվել է հայոց ոսկեդարում՝ առաջին Թարգմանիչների ձեռքով, և այդ թարգմանությունների հայերենն ընտիր է։ Գրաբար սովորել ցանկացողները Ոսկեբերանի երկերի գոնե որոշ հատվածներ պե՛տք է կարդան։

Բայց ես այսօր նրան հիշել ու ձեզ ներկայացնում եմ, ո՛չ որովհետև նա բեղուն մատենագիր է եղել կամ որ նրա երկերի գրաբարյան թարգմանություններն ընտիր են։ Հովհան Ոսկեբերանը Հայ Առաքելական Եկեղեցու այսպես կոչված «տասներկու վարդապետներից», այսինքն՝ ուսուցիչներից, մեկն է, և մեր Եկեղեցին նրա հիշատակը նշում է տարվա մեջ երկու անգամ։ Ուսուցիչներն ինչի՞ համար են. որպեսզի նրանցից սովորեն, չէ՞։ Ուրեմն՝ այս հայրապետը կամ բարձրաստիճան հոգևորականը եղել է անվախ ու անկաշառ անձնավորություն և չի վախեցել իշխանությունների ու հարուստների, հատկապես Եվդոքսիա կայսրուհու, անօրինությունների մասին բարձրաձայնել և նրանց կշտամբել։ Նա նաև փորձել է պաշտպանել այն մարդկանց, ովքեր տուժել են իշխանությունների ձեռքից, օրինակ՝ երբ Եվդոքսիան խլում է մի պաշտոնյայի այրու և զավակների ունեցվածքը, Ոսկեբերանը չի երկմտում պաշտպանելու այրուն ու նրա զավակներին՝ ընդդեմ կայսրուհու։ Ի վերջո, Եվդոքսիան, ժողով գումարել տալով, Ոսկեբերանին աքսորում է Փոքր Հայք։ Աքսորի դժվար ճանապարհը ծեր մարդն անցնում է քայլելով, ինչը հավասարազոր էր խոշտանգման։ Որոշ ժամանակ անց աքսորավայրում վախճանվում է։

Ժողովուրդն իսկապե՞ս արժանի է իր ղեկավարությանը

Հաճախ կարելի է լսել, թե ամեն ժողովուրդ արժանի է իր ղեկավարությանը և որ, ուրեմն, քանի դեռ ժողովուրդն ինքը չի փոխվել, ոչինչ չի փոխվի նրա կյանքում ու երկրում, եթե փոխվեն ղեկավարները։ Ես կտրականապես մերժում եմ այս մտայնությունը. ավելին՝ ես այն շատ վտանգավոր ու վնասակար եմ համարում։ Այսպես մտածելը մարդուն կարող է գցել հուսահատության գիրկը։ Որովհետև ո՞ր մի մարդն է իսկապես կարծում, թե կարելի է մի կարճ ժամանակում «փոխել» մի ամբողջ ժողովուրդ։ Կամ ո՞վ ու ո՞ր տեսությունն է ապացուցել, թե կան ավելի լավ և ավելի վատ ժողովուրդներ, և որ մենք այդ ավելի վատ կամ անկիրթ ժողովուրդներից մեկն ենք։

Գերմանացի ժողովուրդը, ինչպես գիտենք, տվել է մարդկությանը շատ մեծ գիտնականներ, մտածողներ ու մշակույթի անգերազանցելի գործիչներ։ Այս լուսավոր ազգը հանկարծ վարակվեց ֆաշիզմով, և բազմահազար ծառա ֆաշիստները խոշտանգեցին ու սպանեցին բազմամիլիոն մարդկանց։ Ֆաշիստ ծառաները կատարում էին հրամաններ, և նրանց մեջ կային և՛ ի բնե սադիստներ, և՛ մարդատյացներ, և՛ զանազան հոգեկան խանգարումներ ունեցող անհատներ, որոնք լավ պայմաններ էին գտել իրենց էությունը լիովին ու անարգել դրսևորելու համար։ Բայց ահա՛ Հիտլերը պարտվեց, ֆաշիստ պարագլուխներն ու ղեկավարները պատժվեցին։ Ի՞նչ եղավ այն բյուրավոր ծառա ֆաշիստներին, որ սիրով մարդ էին խոշտանգում ու սպանում։ Բոլորին լցրին բանտե՞րը, մեկուսացրի՞ն հասարակությունից, սպանեցի՞ն, ոչնչացրի՞ն։ Ո՛չ։ Նրանք շարունակեցին ապրել ու ծառայել իրենց երկրին ու ժողովրդին, բայց արդեն չունենալով այնպիսի պայմաններ, ուր կարող էին դրսևորել իրենց ցածր կրքերն ու ստոր ցանկությունները։

Քաղաքացիական անհնազանդության մասին

Շատ եմ հավանում այս հեղինակի գաղափարները...

Հովարդ Զին (Howard Zinn - 1922-2010)

Արդյո՞ք քաղաքացիական անհնազանդությունը միշտ ճիշտ է

Կա մի տարածված փաստարկ ընդդեմ քաղաքացիական անհնազանդության։ Այն հետևյալն է. եթե ես արդարացնեմ քաղաքացիական անհնազանդության քո՛ գործողությունը, արդյո՞ք ստիպված չեմ լինի արդարացնելու ՑԱՆԿԱՑԱԾ մեկի քաղաքացիական անհնազանդությունը։ Եթե ես արդարացնեմ Մարտին Լութեր Քինգի օրինախախտումները, չպիտի՞ արդյոք արդարացնեմ նաև Կու Կլուքս Կլանի անօրինությունները։

Այս փաստարկը ծնունդ է քաղաքացիական անհնազանդության մասին սխալ պատկերացման։ Օրենքի խախտումն անիրավություն գործելու նպատակով (օրինակ՝ երբ Ալաբամայի կառավարիչն արգելում է սևամորթ աշակերտին հանրակրթական դպրոց ընդունվել, կամ գնդապետ Օլիվեր Նորթը զենք է գնում Կենտրոնական Ամերիկայի ահաբեկիչների համար) պաշտպանել չի կարելի։ Անկախ նրանից՝ սևամորթ երեխաներին դպրոցից զրկելն օրինական է (ինչպես էր նախքան 1954-ը), թե անօրինական (ինչպես է 1954-ից հետո), միևնույն է, դա սխալ է։ Գործողության արդարացման փորձաքարը ոչ թե դրա օրինականությունն է, այլ բարոյականությունը։

Հնչյունատարբերիչ նշաններն ու հայերեն տառերը

Մի անգամ մեր ընթերցողներից մեկը հարցրեց, թե ինչպես կարելի է բարբառագիտական գրականության մեջ գործածվող հատուկ տարբերիչ (հնչյունատարբերիչ, դիակրիտիկ) նշանները մուտքագրել հայերեն տառերի հետ, և ես պատասխանեցի, որ, ցավոք, չգիտեմ։ Բայց այսօր գիտեմ։ Խոսքն անշուշտ յունիկոդային հայերեն տառերի հետ այդ նշանների գործածության մասին է։ Վերջին շրջանում տպագրված լեզվաբանական այն աշխատությունները կամ բարբառագիտական ժողովածուները, որ ձեռքս ընկել են, գործածում են արդեն դարն անցած և անհանձնարարելի ոչ յունիկոդային տառատեսակներ և հիմնականում միայն երկկետ տարբերիչ նշանը։ Իսկ մենք հիմա ձեզ կբացատրենք, թե ինչպես կարելի է երկկետ, սուղ և որոշ այլ նշաններ դնել անմիջապես հայերեն տառերի վրա (և ոչ թե կողքին)՝ գործածելով յունիկոդային տառատեսակներ։ Թեև յունիկոդային տառատեսակների մեծ մասն էլ կարելի է գործածել սրա համար (ծայրահեղ դեպքում), սակայն լավ արդյունք տալիս են Titus Cyberbit Basic և FMBF Tahoma  տառատեսակները, ինչպես կարող եք տեսնել ներքևում բերված նկարում։ Եթե չունեք այս տառատեսակները, ներբեռնեք յունիկոդային տառատեսակների մեր պատրաստած հավաքածուն այստեղից։

Նշանները գրելու համար պետք է օգտվել բազմաթիվ ծրագրերում գտնվող կամ առանձին ծրագրի տեսքով ներկայացվող գրանշանային աղյուսակներից (Character map) կամ իմանալ տվյալ նշանի յունիկոդային այլագիրը։ Այդ այլագիրը մուտքագրելու համար պետք է հիշել հետևյալ ստեղնային համադրությունները.

(Linux) Ctrl Shift U և այլագիր (Windows) այլագիր և Alt X (Macintosh) Option և այլագիր

Առավել հանգամանորեն սա բացատրված է այստեղ՝

Ինչպես մուտքագրել հատուկ գրանշաններ և պատկերակներ

Նկարը, որ դրել ենք, կարող եք ներբեռնել և պահել ձեր համակարգչում։
Նկարում տրված են յունիկոդային անհրաժեշտ այլագրերը, որոնք կարիք չկա ամեն անգամ մուտքագրելու. բավական է, որ մի անգամ ձեզ անհրաժեշտ նշանը մուտքագրեք և այդուհետ կարող եք պարզապես պատճենել այն և գործածել հայերեն տառերի հետ (կամ էլ պատճենեք նկարի տակ մեր մուտքագրածից)։

Իսկ անմիջապես ներքևի աղյուսակում տեսնում եք նույն նշանները՝ հայերեն տառերի հետ, բայց նշանները կարող են աղավաղված կամ դիրքափոխված լինել (կախված ձեր դիտարկիչից և ձեր համակարգչում տեղակայված տառատեսակներից)։ Եթե չեք ցանկանում այլագրեր մուտքագրել, պարզապես պատճենեք ձեզ անհրաժեշտ նշաններն այս աղյուսակից։

̈ 0308 ա̈ ո̈ օ̈ ́ 0301 բ́ դ́ ջ́ ͑ 0351 ա͑ բ͑ գ͑

̊ 030a ա̊ ո̊ ̅ 0305 ա̅ ո̅ ո̅ւ ̇ 0307 ա̇ բ̇ գ̇ դ̇

Մեր վախը

Հայերս մի մե՜ծ վախ ունենք, որ դեռ չենք կարողանում հաղթահարել։ Թերևս դա կարելի է կրոնական վախ կոչել։ Գիտացված կրոնական կամ չգիտակցված կրոնական։ Մենք վախենում ենք մտքերից։ Մենք վախենում ենք գաղափարներից։ Չենք վախենում թշնամուց ու մահից։ Չենք վախենում մեղքից ու ստոր արարքներից. գողանում ենք, անիրավում, սպանում, թալանում, կեղծում, շնանում... Ու չենք վախենում։ Իսկ հանկարծ որ մեկն անկեղծորեն արտահայտի մի միտք, որ դուրս է ընդունվածից, մեր կրոնական կամ ազգային պատկերացումներից ու ավանդույթներից, վախենում ենք, վախից ուզում ենք արգելել այդ միտքը, բզկտել, կտրատել, թաքցնել, փակել, ջնջել, վերացնել...


Այս մասին մտածեցի այսօր, երբ Լեռ Կամսարին նվիրված ֆեյսբուքյան էջում կարդացի 1961-ին նրա գրածը Նարեկացու մասին* (https://web.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1209830805724311&id=260317210675680) և ապա աչքի անցկացրի մի երկու մեկնաբանություն։ Կամսարի թոռնուհին (Վանուհի Թովմասյանը) այս գրվածքը հրապարակել է, բայց սրտում վախ ունի և հարցնում է. «Ժողովրդիս ռեակցիան եմ ստուգում, որ հասկանամ՝ նման պամֆլետները դնե՞մ գրքերում, թե՞ ոչ․․․ Ձայն հանեք․․․ Էնպես չլինի, որ հանկարծ ազգիս ինքնասիրությունը վիրավորվի․․․»։ Մեկը պատասխանում է. «Միանշանակ չպետք է ընդունել, սա շաաատ սուբյեկտիվ է, շատերը կարող են Կամսարի այս անբռնազբոս մոտեցումը լրիվ այլ նպատակների ծառայեցնել, կարծում եմ չպետք է թույլ տալ էս միտքը իբրև գործիք ծառայի ոմանց ձեռքին, անկախ Ձեր կամքից ջուր լցնեք հակահայ ու հակաքրիստոնեական ջրաղացին...»։

«Չի՛ կարելի» մեթոդը

Մի իրական պատմություն


ԿԳՆ-ն և Լեզվի պետական տեսչությունը ժողով գումարեցին և մի շատ կարևոր որոշում ընդունեցին, որը, հուսանք, վերջապես կբարձրացնի ՀՀ քաղաքացիների լեզվիմացության և գրագիտության մակարդակը։ Այսուհետ մեր կրթական համակարգում՝ վարից վեր, այսինքն՝ տարրական դպրոցից մինչև բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ, ներդրվելու է լեզուների ուսուցման «Չի՛ կարելի» մեթոդը՝ Գ. Նալբանդյանի հեղինակությամբ։ Ովքեր ծանոթ չեն այս մեթոդին, կարդան «Պարզագույն ճշմարտությունները», որովհետև դրանք չգիտեն ու դրանց չեն հետևում «միայն տգետները»։

Մաստակաշինվելով մաստակաշինվել

Անբան Հուռին գրում է, որ արդեն ինչքան ժամանակ է՝ քունն ու հանգիստը կորցրել է, քանի որ ինչ-որ գրագետներ շուրջ 20 տարի առաջ գնացել, ձեռքից հունական մաստակը տարել են, մնացել է անգործ ու տառապում է։ Ուներ-չուներ, մի զբաղմունք ուներ, այն էլ ձեռքից տարել են վաղուց։ Վերադարձրե՛ք մաստակը Հուռիին, աղաչում է մեր աղջիկը։

Ծամոնն էլ մյուս կողմից է ընկճախտի մեջ ընկել. իրեն դավաճանված է զգում. «Այդքան երկար ու ձիգ տարիներ ես՝ մաքուր, զտարյուն հայս, ծառայեցի իմ ժողովրդին, բայց հանկարծ մի հույն մաստակ, որի դեմ ես ոչինչ չունեի, բնավ չէի ընդդիմանում, որ մերթընդմերթ այստեղ-այնտեղ երևար, եկավ իմ բոլոր իրավունքներն ու պատիվը ձեռքիցս առավ, հիմա ամենուր է՝ խանութներում, հեռուստաէկրաններին, համացանցում, անգամ դպրոցներում... Վերականգնե՛ք իմ ոտնահարված իրավունքները»։

Ժողովո՛ւրդ, պետք է այս երկու դժբախտներին օգնության ձեռք մեկնենք։ Որ ազգովին «կպնենք», մի բան դուրս կգա հաստատ։ Մենք դա բազմիցս ապացուցել ենք։ Մաստակները ամեն տեղից հավաքենք-ճամփենք Հուռիին՝ Լոռվա մարզ, գյուղ Դսեղ։ Իսկ մեր եղբայր Ծամոնին վերականգնենք իր նախկին փառք ու պատվի մեջ. նա դրան արժանի է։

ԽՆԴՐԱՆՔ

Սիրելի ընթերցողներ, Մի խնդրանքով եմ դիմում ձեզնից նրանց, ովքեր գործածում են Մակինտոշ համակարգիչ և ծանոթ են Ukelele ծրագրին։ Ցավոք, ես OS X ՕՀ-ով աշխատող գործիք չունեմ (ընտանիքումս էլ ոչ ոք չունի), այլապես ոչ մեկիդ չէի հանդգնի անհանգստացնել։ Իմ խնդրանքը կատարելու համար ձեզնից չափազանց քիչ ժամանակ կխլվի։ Եվ սա պետք է անել ո՛չ անձնապես ինձ համար, այլ հայագիտությամբ զբաղվող այն անձանց, ովքեր գործածում են Մակինտոշ տիպի համակարգիչներ։ Ձեզնից ովքեր վաղուց են հետևում մեր բլոգի նյութերին կամ ուշադիր զննել են մեր բլոգը, հիշում են կամ նկատել են, որ մենք երկու տարի առաջ ստեղծել էինք Հյուբշման-Մեյե-Բենվենիստի հնչյունային այբուբենի համար մի ստեղնաշար, որը նույն անգլերեն տարածված ստեղնաշարն է, պարզապես վերին տողը (թվերի մասը) փոխարինված է անհրաժեշտ գրանշաններով, ինչպես տեսնում եք այս նկարում և կարող եք կարդալ մեր հետևյալ գրառման մեջ՝ http://grahavak.blogspot.am/2014/05/blog-post_27.html 

(Ընդհանրապես հայերենի տառադարձության և հնչյունային այբուբենների մասին կարող եք կարդալ այստեղ՝ http://grahavak.blogspot.am/2014/05/blog-post_15.html)։

Բայց ես պատրաստել եմ ստեղնաշարը միայն լինուքսյան և ուինդոուսյան համակարգերի համար, ուստի Մակինտոշ գործածողները, ցավոք, չեն կարողանա դրանից օգտվել։ Ուինդոուսյան ստեղնաշարը պատրաստելու համար ես Լինուքսում օգտվեցի (իմ համակարգիչը միայն լինուքսյան բաշխումով է աշխատում) ուինդոուսյան համապատասխան ծրագրից՝ Wine-ի միջոցով, բայց վերջում ստեղծված .klc նիշքը տեղակայման համար անհրաժեշտ գործարկելի նիշքի վերածելու համար դիմեցի ուրիշին, քանի որ իմ լինուքսյան համակարգում դա անել այլևս հնարավոր չէր։ Իսկ Մակինտոշի համար նույն ստեղնաշարը ստեղծել ես չեմ կարող, ուստի դարձյալ պիտի դիմեմ ուրիշների օգնությանը։ Այս ստեղնաշարը չափազանց հեշտացնում է այն մարդկանց աշխատանքը, ովքեր կարիք ունեն հայերեն բառերը ներկայացնելու տառադարձությամբ։ Այսպիսի մի ստեղնաշարի բացակայությունն է, կարծում ենք, ստիպել ստեղծելու հայերենի ուրիշ տառադարձական համակարգեր, որ այսօր լայնորեն գործածվում են, բայց հանձնարարելի չեն այն պարզ պատճառով, որ հակագիտական են։ Օրինակ՝ շատ է տարածվել վերջին տարիներին Ամերիկյան Կոնգրեսի գրադարանի մշակած տառադարձական համակարգը, բայց այն չի ներկայացնում հայերեն յուրաքանչյուր տառ միայն մեկ գրանշանով. սա ոչ ճիշտ մոտեցում է։ Ահա այս պատճառով էլ խիստ ցանկալի է, որ մարդիկ զանազան տառադարձական համակարգեր գործածելու փոխարեն, ունենալով համապատասխան ստեղնաշարը, շարունակեն գործածել արդեն վաղուց հայագիտությանը հայտնի և հարմար Հյուբշման-Մեյե-Բենվենիստի հնչյունային այբուբենը հայերենի համար։ Եթե Ձեզնից որևէ մեկը ժամանակ և ցանկություն ունի Ukelele ծրագրով պատրաստելու այս ստեղնաշարը, ապա անգլերեն ստեղնաշարի վերին տողի գրանշանների յունիկոդային այլագրերը (կոդերը) հետևյալն են.

key { [ 0x1002018, asciitilde ] };
key { [ 0x1000113, 0x1000112 ] };
key { [ 0x100014D, 0x100014C ] };
key { [ 0x1000259, 0x100018E ] };
key { [ 0x1000142, 0x1000141 ] };
key { [ 0x1000121, 0x1000120 ] };
key { [ 0x100010D, 0x100010C ] };
key { [ 0x1000161, 0x1000160 ] };
key { [ 0x100017E, 0x100017D ] };
key { [ 0x10001F0, parenleft ] };
key { [ 0x100030C, parenright ] };
key { [ minus, underscore ] };
key { [ 0x1001E59, 0x1001E58 ] };

Ստեղնաշարի անունը դրել ենք "Armenian (IPA)"։

Քելեխի արգելք

1818-ին՝ վրացահայերի հոգևոր առաջնորդ եղած ժամանակ, Ներսես Աշտարակեցին քելեխի մատուցումն արգելել է։ Ասում է՝ եթե ուզում եք ննջեցյալի հիշատակին հացկերույթ կազմակերպել, ապա, ըստ Ավետարանի, միայն աղքատներին ու հաշմանդամներին, օտարականներին, ինչպես նաև նվիրատվությամբ ապրող հոգևորականներին կանչեք։ Իսկ բարեկամներին ու հարևաններին կանչել հացկերույթի կամ նրանց կերակուր բաժանել չի թույլատրվում։ Սա չի թույլատրվում անել նաև յոթին և այլ նմանատիպ առիթներով։

Այս և այլ արգելքներ ամփոփող նրա «Այցելութիւն սգաւորաց» կանոնական գրությունը հետագայում ևս՝ 1847 թ., երբ արդեն նա կաթողիկոս էր, հրատարակվել է առանձին գրքույկով, որն էլ օրերս տեղադրվել է Ազգային ակադեմիայի գրադարանի կայքում։

Ներսէս Աշտարակեցի

◈ Այցելութիւն սգաւորաց, Բ տպ., Թիֆլիս, 1847

Մոսկվայում լույս տեսած «Հայ կամաւորներ 1914-1915» ալբոմից որոշ նկարներ

Թիֆլիսում 1916 թ. հրատարակված «Հայ կամաւորներ 1915-1916» ալբոմից առաջ Մոսկվայում հրատարակվել է  «Հայ կամաւորներ 1914-1915» ալբոմը, որից մի քանի նկար զետեղում ենք այստեղ (համացանցում դրանք կարծես թե չկան, եթե մեր աչքից չեն վրիպել)։

Կազմի վրա (նկարը՝ Արշակ Ֆեթվաճյանի) նկատելի են հետևյալ խոսքերը (հետագայի մեր պետական հիմնից).

Ամենայն տեղ մահը մի է 

Մարդ մի անգամ ʼտի մեռնի 

Բայց երանի ով իւր ազգի 

Ազատութեան կը զոհուի։

Մոկաց քաղցրիկ հիշատակներ

Մայրիկիս հայրական տատիկը՝ Շուշանը, Մոկաց Գոմանս գյուղից էր (տեղացիների լեզվով՝ Գյումանց)։ Գաղթել էր 1915 թվականին Անդրանիկի գնդի պաշտպանությամբ, ինչ-որ ժամանակ մնացել Էջմիածնում հավաքված գաղթականների մեջ և այդտեղ էլ՝ ընդհանուր գերեզմաններում, թաղել իր որոշ հարազատների։ Շուշան տատիկը գնաց իր նախնիներին միացավ, երբ ես 7 տարեկան էի։ Այստեղ կներկայացնեմ երկու ոտանավոր-խաղ, որոնք մեզ հիշատակ են մնացել Շուշան տատիկից։ Կարծում եմ՝ սրանք հետաքրքիր կլինեն մեր բանահավաք-ազգագրագետներին։ Շուշան տատիկն իր թոռնիկներին հրավիրում էր մի խաղի՝ «բուճ էնելու», այսինքն՝ ճակատ ճակատի խփելու, հետևյալ շուտասելուկով.

Օկե, դոկե, դընազա,

Չալե, չավուշ, վըրկազա,

Մախտա կոճակ,

Տան պլոճակ,

Ճա՛ն, արի՛, ճո՛ւկ։

Այս «ճուկ»-ն ասելիս էլ պետք է ճակատը խփել երեխայի ճակատին։ «Բուճ էնել» արտահայտությունը բարբառային բառարաններում վկայված չէ։ Այն նշանակում է «ճակատ ճակատի խփել» հավանաբար մանկական լեզվով։ «Բուճ» բառը գուլպա է նշանակում որոշ բարբառներով, բայց ո՛չ մոկաց բարբառով. մոկսեցիները գուլպային «թաթ» էին ասում, ինչպես վանեցիները։

Արդեն իմ տատիկը՝ Շուշանի հարսը, իր մոկսեցի սկեսուրից սովորել, ապա ինձ՝ իր թոռնուհուն, սովորեցրել է մի ոտանավոր՝ «դանդաղասելուկ», որը կներկայացնեմ ստորև։ Այս ոտանավորը սովորական ոտանավոր չէ. այն արտասանվում է միայն մի գործողության կատարման ժամանակ՝ խառնված երկար մազերը սանրելու։ Տատիկս ոտանավորն արտասանում էր, երբ սանրում էր իմ խառնված երկար մազերը, երբ ես դպրոցական էի։ Տատիկս դրա առաջին երեք տողն արտասանում էր փոքր-ինչ «մաքրված» արտասանությամբ, իսկ ես այն կներկայացնեմ այնպես, ինչպես, կարծում եմ, պիտի արտասաներ մոկսեցի Շուշան տատը։

Օղորմի էն պառվու խոքյո՜ւն,

Օր կյնաց Էրուսաղե՜մ,

Շատ քյար քյաղե՜ց,

Ավազ մաղե՜ց,

Չուզեց ուր ջանին արքայութե՜ն,

Ուզեց խառնակ մազին ի՛ստակութե՜ն։

Հայկական ձայնագրության ուղեցույց և ձայնանիշերով գրքեր համացանցում

For the English variant of the list of downloadable books with Armenian musical notes, please scroll down. The outdated links have been updated!!!

Այս էջում ներկայացնում ենք հայկական ձայնագրության (նոտագրման համակարգի) մասին մեր գրած ուղեցույցն ու հայկական ձայնանիշերով այն գրքերի ցանկը, որոնք կարելի է ներբեռնել համացանցից։

Հայկական ձայնագրության համակարգին և դրա համար ստեղծված տառատեսակին (հեղինակ՝ Ռուբեն Թարումյան, պատվիրատու՝ «Վեմ» կրթամշակութային հիմնադրամ) ու ստեղնաշարներին ծանոթանալու համար մի փոքրիկ ուղեցույց ենք գրել, որը կարող եք ներբեռնել «Վեմ» ռադիոկայանի կայքից կամ, եթե այնտեղ եղած հղումները չգործեն, մեր պահոցից՝ ներքոբերյալ հղումներով։

հայերեն տարբերակ (Համառոտ ուղեցույց հայկական ձայնագրության)
ռուսերեն տարբերակ (Краткое руководство по армянской нотописи - на русском языке)
անգլերեն տարբերակ (A Brief Guide to Armenian Musical Notation - in English)


Իսկ ստեղնաշարներն ու տառատեսակը ներբեռնեք հետևյալ հղումներով՝
Ուինդոուսի համար (the LimonjianNotation font and a keyboard layout for Windows)
Լինուքսի համար  (the LimonjianNotation font and a keyboard layout for Linux)
Մակի համար (the LimonjianNotation font and a keyboard layout for Mac)

կամ բոլորը միասին՝ այստեղից։

«Լեզվի և ոճի հարցեր» հանդեսի հատորների ցանկերը՝ մեկ էջում

• ԼԵԶՎԻ ԵՎ ՈՃԻ ՀԱՐՑԵՐ
• ՀԱՏՈՐ 1
• ՀԱՏՈՐ 2
• ՀԱՏՈՐ 3
• ՀԱՏՈՐ 4
• ՀԱՏՈՐ 5
• ՀԱՏՈՐ 6
• ՀԱՏՈՐ 7
• ՀԱՏՈՐ 8
• ՀԱՏՈՐ 9
• ՀԱՏՈՐ 10
• ՀԱՏՈՐ 11

Հ. Աճառյանի «Հայոց պատմության» և «Լիակատար քերականության» բոլոր հատորների ցանկերը՝ մեկ էջում

 

Հրաչյա Աճառյան 

Հայոց լեզվի պատմություն
◇ I մաս
◇ II մաս

Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի
◇ Ներածություն
◇ Հտ. 1
◇ Հտ. 2
◇ Հտ. 3
◇ Հտ. 4, գիրք Ա
◇ Հտ. 4, գիրք Բ
◇ Հտ. 5
◇ Հտ. 6
◇ [Հտ. 7]

 
 

Հայոց լեզվի պատմություն

I մաս

Երևան 1940 թ.

• Առաջաբան
• Հնդեվրոպական նախաշրջան
• Հնդեվրոպական բարբառները և հայերենի դիրքը նրանց միջև
• Միջերկրական կամ եգեյան քաղաքակրթության ազդեցությունը
• Նախահայերեն լեզուն և հախահայերի քաղաքակրթության ուրվագիծը
• Հաթերենի, թրակերենի, փռյուգերենի ու փոքրասիական լեզուների ազդեցությունը հայերենի վրա
• Խալդերենի ազդեցությունը հայերենի վրա
• Միտաներենի ազդեցությունը հայերենի վրա
• Ասուրերենի ազդեցությունը հայերենի վրա
• Հայաստանի այլ բնիկների և կովկասյանների ազդեցությունը հայերենի վրա
• Իրանական ազդեցությունը հայերենի վրա
• Հռովմեական ազդեցությունը հայերենի վրա
• Ասորական ազդեցությունը հայերենի վրա

II մաս

Երևան, 1951 թ.

• Հեղինակի կողմից
• Առաջաբան
• Հունական փոխառությունները հայերենում
• Եբրայական փոխառությունները հայերենում
• Վիպասանական հայերեն
• Մեսրոպյան հայերեն
• Գրաբարը խոսակցակա՞ն լեզու էր
• Հետմեսրոպյան հայերեն
• Ե դարի հայերեն բարբառները
• Հունաբան հայերեն
• Արաբական փոխառությունները հայերենում
• Վրացերենի ազդեցությունը հայերենի վրա
• Միջին հայերեն
• Թուրքական փոխառությունները հայերենում
• Եվրոպական փոխառությունները հայերենում և լատինաբան հայերեն
• Հայերենի բարբառները
• Հայ բարբառների ծագման ժամանակը
• Աշխարհաբար կամ նոր հայերեն
• Գրապայքար, վերամշակումներ և միության փորձեր
• Նոր եվրոպական լեզուների և ռուսերենի ազդեցությունը հայերենի վրա
• Վերջաբան

 

Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի

Համեմատությամբ 562 լեզուների. Խմբ.` պրոֆ. Էդ. Աղայան. ՀՍՍՌ ԳԱ Լեզվի ին-տ., Երևան, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ. 
 

Ներածություն

Երևան, 1955

Հրաչյա Աճառյանը և իր «Լիակատար քերականության ներածությունը» 

ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ - ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ 
Գլուխ Ա. Լեզվաբանությունը իբր գիտություն 
Գլուխ Բ. Ի՞նչ է լեզուն 
Գլուխ Գ. Լեզվի ծագումը 
Գլուխ Դ. Լեզվի հոգեբանական կողմը. ներքին լեզու և արտաքին լեզու 
Գլուխ Ե. Լեզվի բնախոսական կողմը 
Գլուխ Զ. Լեզվի հասարակական կողմը 
Գլուխ Է. Լեզվի փոխանցումը 
Գլուխ Ը. Լեզվի էվոլյուցիան 
Գլուխ Թ. Լեզվի կենսաբանությունը 
Գլուխ Ժ. Լեզվի հատկությունները և կատարելությունը 
Գլուխ ԺԱ. Օտար ազդեցություններ 
Գլուխ ԺԲ. Անհատական կամքը լեզվի մեջ 
Գլուխ ԺԳ. Լեզվաբանության բաժինները 

ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ - ԼԵԶՈՒՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒԹՅՈՒՆԸ 
Գլուխ ԺԴ. Լեզուների ցեղակցությունը 
Գլուխ ԺԵ. Լեզուների վիճակագրությունը և դասակարգումը 
Գլուխ ԺԶ. Լեզվաընտանիքների բնորոշումը 
Գլուխ ԺԷ. Նախալեզուների վերականգնումը 
Գլուխ ԺԸ. Ընդհանուր նախալեզու 
Հավելված 
Ցանկեր
 

Հտ. 1

Երևան, 1952

Առաջաբան

Առաջին մաս – ԱԾԱԿԱՆ 
1. Գլուխ Ա. Ածականը լեզուներում 
2. Գլուխ Բ. Ածականի համեմատության աստիճանները 

Երկրորդ մաս – ԹՎԱԿԱՆ
1. Գլուխ Ա. Թվականներ 
2. Գլուխ Բ. Թվականները հնդեվրոպական լեզուներում 
3. Գլուխ Գ. Թվականների տեսակները 
4. Հավելված - 1-ից մինչև 10 թվականները 680 լեզուներով 

Ցանկեր 
1. Լեզուների ցանկ 
2. Համառոտագրությունների ցանկ 
3. Նյութերի ցանկ 

Հտ. 2

Երևան, 1954

Առաջաբան 

ԴԵՐԱՆՈՒՆ
Գլուխ Ա. Դերանունն իբրև խոսքի մաս 
1. Դերանունների ծագումը 
2. Դերանունների դասակարգությունը 
3. Դերանվան թիվը 
4. Դերանվան սեռը 
5. Շնչավոր և անշունչ սեռ 
6. Ներառյալ և բացառյալ դեմք 
7. Ներգործական և չեզոք դերանուն 
8. Բացարձակ և խոնարհական ձև 
9. Դերանվան դեմքը 

Գլուխ Բ. Անձնական դերանուն 
1. Անձնական դերանունների թվումը 
2. Անձնական դերանունները հնդեվրոպականում 
3. Անձնական դերանունները հին հայերենում 
4. Անձնական դերանունները միջին հայերենում 
5. Անձնական դերանունները բարբառներում 
6. Անձնական դերանունները աշխարհաբարում 
7. Անձնական դերանունների քաղաքավարական ձևերը 
8. Անձնական դերանունները բայի հետ 
9. Անձնական դերանունները բայի մեջ 
10. Դերանունների սաստկական ձևը 

Գլուխ Գ. Անդրադարձ դերանուն և փոխադարձ դերանուն 

Գլուխ Դ. Ցուցական դերանուն 
1. Ցուցական դերանունը զանազան լեզուներում 
2. Ցուցականները հնդեվրոպական լեզուներում 
3. Ցուցականները հայերենում 
4. Հայերենի ցուցականների բացատրությունը 
5. Ցուցականները միջին հայերենում 
6. Ցուցականները բարբառներում 
7. Ցուցականը աշխարհաբարում 

Գլուխ Ե. Ստացական դերանուն 
1. Ստացական դերանունը զանազան լեզուներում 
2. Ստացական հոդ 
3. Ստացականը հնդեվրոպական լեզվում 
4. Ստացականը հին հայերենում 
5. Ստացականը միջին հայերենում 
6. Ստացականը բարբառներում 
7. Ստացականը աշխարհաբարում 
8. Ստացական ածականի կապը իր գոյականի հետ 
9. Հոդերը հայերենուն 

Գլուխ Զ. Հարցական դերանուն 

Գլուխ Է. Անորոշ դերանուն 

Գլուխ Ը. Հարաբերական դերանուն 
1. Հարաբերականը զանազան լեզուներում 
2. Հարաբերականը հնդեվրոպական լեզուներում 
3. Հարաբերականը հայերենում 

Գլուխ Թ. Դերանվանական հոլովում 
Հավելված 
Ցանկեր

Հտ. 3

Երևան, 1957

Լիակատար քերականության երրորդ հատորը 

ԳՈՅԱԿԱՆ
Գլուխ Ա. Ձևաբանության վրա ընդհանրապես 
Գլուխ Բ. Քերականական կարգեր 
Գլուխ Գ. Խոսքի մասեր 
Գլուխ Դ. Տոն կամ շեշտ իբրև ձևակ 

Գլուխ Ե. Ձայնդարձ 
1. Նախնական ծանոթություն 
2. Ձայնդարձը հնդեվրոպական նախալեզվում 
3. Ձայնդարձը հնդեվրոպական դուստր լեզուների մեջ 
4. Ձայնդարձը հայերենում 

Գլուխ Զ. Աճում 

Գլուխ Է. Կրկնություն 
1. Ընդհանուր տեղեկություն 
2. Կրկնությունը հնդեվրոպական նախալեզվում 
3. Կրկնությունը հայերենում 
4. Հայերնի կրկնավորների քննությունը 

Գլուխ Ը. Մասնիկների և վերջավորությունների գործածության մասին 
Գլուխ Թ. Անվանական բուն 
Գլուխ Ժ. Բարդություն 
Գլուխ ԺԱ. Թիվ 
Գլուխ ԺԲ. Սեռ 
Գլուխ ԺԳ. Իգականի կազմությունը 

Գլուխ ԺԴ. Հոլովում 
1. Հոլովման և հոլովների մասին ընդհանրապես 
2. Հոլովների թվումը 
3. Հոլովումը հնդեվրոպական նախալեզվում 
4. Ձայնդարձը հնդեվրոպական հոլովման մեջ 
5. Տոնը հնդեվրոպական հոլովման մեջ 
6. Հնդեվրոպական հոլովման ընդհանուր հորինվածությունը և ծագումը 
7. Հոլովման տարբեր դրություններ 
8. Հոլովման հետագա զարգացումը 

Գլուխ ԺԵ. Հոլովումը հայերենում 
1. Հնդեվրապական հոլովման ձևափոխությունը հայերենում 
2. Ընդհանուր նկատողություններ հոլովման մասին 
3. Երկակին հայերենում 
4. Հայերենի հոլովական դրությունը 
5. Հայերենի հոլովման հետագա զարգացումը 
6. Հոլովումը միջին հայերենում 
7. Հոլովները բարբառներում 
8. Հոլովումը բարբառներում 
9. Հոլովումը աշխարհաբարում 
10. Հոգնակին միջին հայերենում 
11. Հոգնակերտ մասնիկների ծագումը 
12. Հոգնակին բարբառներում 
13. Հոգնակին աշխարհաբարում 
14. Հոգնակիի հոլովումը 
15. Կրկնակ հոգնակի 
16. Գրաբարաձև հոլովում 
17. Կրկնակ հոլովում 
18. Անեզական բառեր 
19. Սղում և ամփոփում հոլովման և ածանցման մեջ 
20. Ամփոփում 

Գլուխ ԺԶ. ՀՈԴ
1. Ընդհանուր տեղեկություններ 
2. Հոդը հայերենում 
3. Հոդը բարբառներում 
4. Հոդը աշխարհաբարում 

Ցանկեր

Հտ. 4, գիրք Ա

Երևան, 1959

«Լիակատար քերականության» չորրորդ հատորի Ա գիրքը 

ԲԱՅ 
Գլուխ Ա. Բայի տարբերացումը գոյականից 

Գլուխ Բ. Բայական կարգեր 
1. Բայական կարգերի մասին ընդհանրապես 
2. Բայի դեմքը 
3. Բայի թիվը 
4. Բայի եղանակները 
5. Եղանակները հնդեվրոպականում 
6. Բայի ժամանակները 
7. Գոյականի ժամանակը 
8. Բայական երևույթները 
9. Բայական սեռը 

Գլուխ Գ. Բայական բուն 
1. Բայական բնի մասին ընդհանրապես 
2. Բայական բների կազմությունը 

Գլուխ Դ. Խոնարհում 
1. Խոնարհումը ընդհանրապես և բայական ձևերի թվումը 
2. Բայի տեսակները զանազան լեզուների մեջ 
3. Բայական վերջավորությունների ծագումն ու զարգացումը 

Գլուխ Ե. Բայը հնդեվրոպական լեզուներում 
1. Բայական վերջավորությունները հնդեվրոպականում 
2. Ձայնդարձը հնդեվրոպական խոնարհման մեջ 
3. Տոնը հնդեվրոպական խոնարհման մեջ 
4. Նախահավելված e 
5. Հնդեվրոպական խոնարհման հետագա զարգացումը 

Գլուխ Զ. Բայը հայերենում 
1. Խոնարհումը հին հայերենում 
2. Զարտուղություններ խոնարհման մեջ 
3. Անկանոն բայեր 
4. Պակասավոր բայեր 
5. Անդեմ կամ միադեմ բայեր 
6. Հայերենի բայական բների քննությունը և ծագումը 
7. Հայերենի խոնարհման քննությունը և ծագումը 
8. Անկանոն բայերի բացատրությունը 
9. Բայական վերջավորությանց ծագումը 
10. Միջին հայերենի խոնարհման քննությունն ու ծագումը 
11. Խոնարհումը բարբառներում 
12. Բարբառների խոնարհման քննությունը 

Ցանկեր 
 

Հտ. 4, գիրք Բ

Երևան, 1961

ԲԱՅ [շարունակություն]
Գլուխ Է. Խոնարհումը աշխարհաբարի մեջ 
1. Աշխարհաբարի խոնարհման ընդհանուր նկարագիրը 
2. Աշխարհաբարի խոնարհման ծագումն ու զարգացումը 
3. Անկանոն և պակասավոր բայերը աշխարհաբարում 

Գլուխ Ը. Էական կամ օժանդակ բայ 

Գլուխ Թ. Բարդ և բաղադրյալ ժամանակներ 
----- 1. Բարդ ժամանակներ 
1) Սահմանական ներկա 
2) Սահմանական ներկայի շարունակականը. 
3) Սահմանականի անցյալ անկատարը 
4) Սահմանականի անցյալ անկատարի շարունակականը 
5) Ապառնի 
6) Անցյալ ապառնի 
7) Հրամայական 
8) Հրամայական ժամանակ 
9) Բարդ հրամայականի անցյալը 

----- 2. Բաղադրյալ ժամանակներ 
1) Սահմանական ներկա 
2) Սահմանական անցյալ անկատար 
3) Բաղադրյալ անցյալ կատարյալ 
4) Բաղադրյալ անցյալ 
5) Բաղադրյալ ապառնի և հարակից ձևեր 

Գլուխ Ժ. Թեական և պատմողական եղանակներ 
1. Թեական եղանակ 
2. Պատմողական եղանակ 

Գլուխ ԺԱ. Բայերի զանազան տեսակներ 
1. Ածանցյալ բայեր 
2. Անցողական բայ 
3. Կրավորական բայ 
4. Բացասական բայ 
5. Հարցական բայ 
6. Սաստկական բայ 
7. Հաճախական բայ 
8. Կրկնավոր բայեր 
9. Հաստատական բայ 
10. Բնաձայն բայեր 
11. Օտար (փոխառյալ) բայեր 
12. Անսովոր ածանցյալ բայեր 
13. Հարգական խոնարհում 

Հավելված 
Ցանկեր 
 

Հտ. 5

Երևան, 1965

Գլուխ Ա. ԴԵՐԲԱՅ
1. Դերբայ և աներևույթ ընդհանրապես 
2. Դերբայը հնդեվրոպականում 
3. Դերբայը հին հայերենում 
4. Դերբայը միջին հայերենում 
5. Դերբայը բարբառներում 
6. Դերբայը աշխարհաբարում 

Գլուխ Բ. ՆԱԽԴԻՐ ԵՎ ՆԱԽԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ 
------ 1. Նախդիր 
1) Նախդիրը հնդեվրոպականում 
2) Նախդիրը հայերենում 
------ 2. Նախադրություն 
1) Գրաբարի նախադրությունները 
2) Միջին հայերենի նախադրությունները 
3) Նախադրությունները բարբառներւմ 
4) Թուրքերենից փոխառյալ նախադրություններ 
5) Աշխարհաբարի նախադրությունները 
6) Նախադրությունների բացատրությունները 
7) Նախադրությունների հոլովումը 
8) Նախադրությունների խնդրառությունը 

Գլուխ Գ. ՄԱԿԲԱՅ 
1. Մակբայն ընդհանրապես 
2. Մակբայների կազմությունը 
3. Ածականն իբրև մակբայ 
4. Մակբայների համեմատության աստիճանները 
5. Բնաձայն մակբայներ 
6. Կրկնավոր մակբայներ 
7. Մակբայակերտ մասնիկներ 
8. Գրաբարի մակբայները 
9. Տեղական մակբայների հոլովական ձևերը 
10. Հաստատական և ժխտական մակբայներ 
11. Մակբայների բացատրությունը 
12. Միջին հայերենի մակբայները 
13. Մակբայները բարբառներում 
14. Թրքերենից փոխառյալ մակբայներ 
15. Աշխարհաբարի մակբայները 
16. Մակբայների հոլովումը 

Գլուխ Դ. ՇԱՂԿԱՊ 
1. Գրաբարի շաղկապները 
2. Միջին հայերենի շաղկապները 
3. Շաղկապները բարբառներում 
4. Թրքերենից փոխառյալ շաղկապներ 
5. Շաղկապները աշխարհաբարում 

Գլուխ Ե. ՁԱՅՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ 
1. Ձայնարկությունը լեզուներում 
2. Գրաբարի ձայնարկությունները 
3. Միջին հայերենի ձայնարկությունները 
4. Բարբառների ձայնարկությունները 
5. Թրքերենից փոխառյալ ձայնարկությունները 
6. Աշխարհաբարի ձայնարկությունները 

Գլուխ Զ. Բառիկներ 

Ցանկեր

Հտ. 6

Երևան, 1971

Ձայնագիտություն - Մուտք 

Մասն առաջին - ՁԱՅՆԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ
Գլուխ Ա. Ձայն 
Գլուխ Բ. Ձայնական գործարաններ և նրանց գործունեությունը 
Գլուխ Գ. Այբուբեն և տառադարձություն 
Գլուխ Դ. Ուղղագրություն 
Գլուխ Ե. Ձայնաբանական գործիքներ 
Գլուխ Զ. Ձայների դասակարգությունը 
Գլուխ Է. Ձայնավորներ 
Գլուխ Ը. Կիսաձայններ 
Գլուխ Թ. Բաղաձայններ 
Գլուխ Ժ. Հնդեվրոպական նախալեզվի և հայերենի ձայնական դրությունը 
Գլուխ ԺԱ. Ձայնախմբեր և վանկ 
Գլուխ ԺԲ. Ձայնի բարձրությունը 
Գլուխ ԺԳ. Ձայնի ուժգնությունը 
Գլուխ ԺԴ. Ձայնի տևողությունը 
Գլուխ ԺԵ. Ռիթմ և դադար 
Գլուխ ԺԶ. Կետադրություն 
Գլուխ ԺԷ. Համառոտագրություն 

Մասն երկրորդ - ՁԱՅՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ
Գլուխ ԺԸ. Ձայնական փոփոխություններ 
1. Ձայնական օրենք 
2. Ձայնաբանական ոստումներ 
3. Բացառություն 
4. Ձայնափոխության վերադարձ 
5. Ձայնական օրենքների ժամանակագրությունը 

Գլուխ ԺԹ. Ձայնավորների ձայնափոխությունը 
Գլուխ Ի. Կիսաձայնների և բաղաձայնների փոփոխությունը 
Գլուխ ԻԱ. Հնդեվրոպական լեզուների ձայնափոխությունը 
Գլուխ ԻԲ. Հայերենի ձայնափոխությունը 
Գլուխ ԻԳ. Անմիջական և նմանողական ձայնափոխություններ 
Գլուխ ԻԴ. Արտասանական թերություններ 
Գլուխ ԻԵ. Ստուգաբանություն 

Հավելված - Հայերեն բառերի տարբեր գրչություններ 
 

[Հտ. 7] Իմաստաբանություն, բառաքննություն, շարահյուսություն

 Խմբ.` պրոֆ. Էդ. Աղայան. Երևան, Երևանի համալսարանի հրատ., 2005 

Հրաչյա Աճառյանի «Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի» մենագրության «Իմաստաբանություն, Բառաքննություն, Շարահյուսություն» հատորը 

Իմաստաբանություն 
Բառաքննություն 
Հավելված 

Շարահյուսություն 
Ցանկեր 
Բովանդակություն 


 
 

ՑՈԿԼՈԼԱ

Քաջ Նազար, Ձախորդ Փանոս, Շոր ու Շորշոր... Երևի նաև Ձենով Օհան...

Ուրիշ ի՞նչ ժողովրդական երգիծական կերպար ունենք։ Հիշեցրե՛ք, խնդրում եմ։ Եվ այդ ցանկին ավելացրեք նաև ՑՈԿԼՈԼԱ պատվավոր անունը ։)

Գրահավաքն արդեն մի քանի անգամ մե՜ծ հաճույքով կարդացել է Ցոկլոլայի մասին պատմությունը Մշո հեքիաթների ժողովածուից և ուզում է, որ դուք էլ նույն հաճույքը ստանաք ու այս «նոր» կերպարին ծանոթանաք։ «Ցոկլոլա» բառը նշանակում է երկարասրուն։ Ցոկլոլան երկարոտն, ցնդած, ցրված, դմբո մշեցի մարդ է, որ ամեն ինչ մոռանում է, անգամ իր անունը, իր տան տեղը, հաց ուտելիս էլ շփոթվում գդալի տեղ իր ձեռքն է տանում բերանը, իր շորի փոխարեն կնոջ շորը հագնում-դուրս գնում, դառնում ամենքի ծաղրի առարկա... Մի խոսքով՝ ցրվուկ-ցնդուկ կերպար է։ Ցոկլոլայի մասին պատմությունը հատկապես հաճույքով կկարդան Հայաստանի այն շրջանների բնակիչները, որոնց բարբառները կամ նախկին Մշո բարբառն ու դրա ենթաբարբառներն են՝ գրական լեզվի և այլ բարբառների ազդեցությամբ փոփոխված-պարզեցված, կամ դրանց մոտ բարբառներ են։ 

Ա. Անտոնյանի կազմած «Գանձարանը»

Մեր այբբենական գրացուցակներում ավելացրել ենք շատ արժեքավոր մի գիրք։ «Գալլիկա» առցանց գրադարանից, ինչպես նաև մեր Ակադեմիայի գրադարանի կայքից կարող եք ներբեռնել Արամ Անտոնյանի կազմած և 1912-ին հրատարակած ժողովածու-դասագիրքը՝ «Գանձարան» անվանմամբ։ Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե գրականության սովորական դասագրքի հետ գործ ունեք։ Բայց առավել ուշադիր ուսումնասիրելով՝ կտեսնեք, որ սա իսկապես գանձարան-հանրագիտարան է, որ ներկայացնում է ոչ միայն հայ և օտար գրողների ու բանաստեղծների երկերից նմուշներ և այս անձանց կենսագրականները՝ լուսանկարներով, այլև ծանոթացնում հայ հրապարակագիրների, գիտնականների ու կարևոր հասարակական գործիչների հետ, որոնց կենսագրականները նույնպես ուղեկցվում են լուսանկարներով։

Խորհուրդ ենք տալիս ներբեռնել այս գիրքը։ Մեր Ակադեմիայի կայքում տեղադրվածը «Գալլիկայի» նույն գիրքն է, այնպես որ որտեղից էլ ներբեռնեք, նույն pdf-ն եք ունենալու։

  Անտոնեան Արամ
◈ Գանձարան. բարձրագոյն դասընթացք [դասագիրք], կազմող՝ Անտոնեան Արամ, Կ. Պոլիս, 1912. կամ այստեղ

Թիֆլիսի Հայոց ազգագրական ընկերության կնիքը

Պետրոս Ադամյանի « Շէքսպիր եւ իւր Համլէթ ողբերգութեան աղբիւրն ու քննադատութիւնները» (Թիֆլիզ, 1887) գրքի տիտղոսաթերթին դրոշմված է Երվանդ Լալայանի՝ 1906-ին Թիֆլիսում ստեղծած Հայոց ազգագրական ընկերության ներքոբերյալ կնիքը։